Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής
Ένα από τα πιο όμορφα αλλά και ενδιαφέροντα τεκμήρια της ιστορίας των Αρβανιτών Στρατιωτών είναι και τούτο εδώ. Πρόκειται για τον “Κώδικα των ενδυμασιών” που βρίσκεται ψηφιοποιημένος στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ισπανίας.
Ούτε λίγο ούτε πολύ, έχουμε μπροστά μας ένα “ανθρωπολογικό πορτολάνο”. Μας δείχνει πως ήταν ντυμένοι οι άνθρωποι διαφόρων περιοχών, της Ευρώπης κυρίως αλλά και της Μπαρμπαριάς, της “Ινδίας”, της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Είναι του 16ου αιώνα και μάλιστα της εποχής εκείνης όπου ακόμα ο Νέος Κόσμος θεωρούνταν “Δυτικές Ινδίες” και κανείς δεν υποπτεύονταν ότι επρόκειτο για μια νέα ήπειρο.
Ο πορτολάνος ήταν τότε ένα βιβλίο, οι εικόνες, του οποίου, επιτρέπουν στον ναυτικό να προσδιορίσει τον κάθε τόπο από τις όψεις που αντικρίζει προσεγγίζοντάς τον από τη θάλασσα. Με τον όρο “Ανθρωπολογικός πορτολάνος”, εννοούμε ένα βιβλίο με εικόνες που δίνουν τη δυνατότητα σ' εκείνον που τις μελετάει να προσδιορίσει σε ποια περιοχή βρίσκεται από την ενδυμασία των ανθρώπων που την κατοικούν. Ή και αντίθετα, να ξέρει ότι στην περιοχή την οποία επισκέπτεται οι άνθρωποι είναι ντυμένοι με τον τάδε ή δείνα τρόπο και τα συνέπεια να μπορεί να ξεχωρίζει τους ευγενείς, τους πολίτες, τους στρατιώτες κλπ. Γι' αυτό παρουσιάζει με επιμέλεια τις γυναικείες ενδυμασίες δίπλα στις ανδρικές, τις ενδυμασίες των ευγενών, των πολιτών, των στρατιωτών, ενώ κάνει και αναφορές στη αγροτική ζωή και στις συνήθειές της. Οι αναφορές αυτές είναι εκτενείς για την περιοχή της Ισπανίας, όπου και καταλαμβάνουν σχεδόν όλο το πρώτο μέρος, από τα τρία που χωρίζεται ο κώδικας.
Πρέπει δε να λάβουμε υπόψη τη σημασία αυτής τις διάκρισης της ταυτότητας των ανθρώπων ανάλογα με την ενδυμασία τους σε μια εποχή που δεν υπάρχουν τα “βεστφαλιανικά κράτη”, δηλ., τα κράτη δεν συγκροτούνται από μια εθνική ταυτότητα, δεν υπάρχουν σαφή σύνορα και οι άνθρωποι που κυκλοφορούν στις πόλεις και τα χωριά είναι ανακατεμένοι.
Η γλώσσα του κώδικα είναι τα Γερμανικά. Φαίνεται πως εκείνος που τον έφτιαξε ήθελε να κατατοπίσει τον χρήστη του ιδιαίτερα για τις χώρες της Ιβηρικής Χερσονήσου και στη συνέχεια για τις υπόλοιπες. Κάτω από τις επεξηγηματικές λεζάντες υπάρχει μεταφραστική υποσημείωση-προφανώς μεταγενέστερη- στα ισπανικά.
Ο “κώδικας”,στις εξήντα οκτώ διπλές σελίδες του, διαθέτει έναν πλούτο πληροφοριών, άμεσων και έμμεσων. Ασφαλώς και δεν εξαντλούνται μέσα σε λίγες γραμμές. Άλλωστε προϋποθέτει και λεπτομερή γνώση της ιστορίας όλων αυτών των τόπων, ευρωπαϊκών και μη. Για μας εδώ έχουν ξεχωριστή σημασία δύο εικόνες.
Μία στη σελίδα 63 όπου παρουσιάζει δύο γυναίκες και τρεις άνδρες. Η πρώτη γυναίκα είναι “από το νησί της Ρόδου”! Η δεύτερη είναι “από το νησί της....Νικοζίας”, εννοεί της Λευκωσίας και προφανώς κάνει το ίδιο λάθος που πολλές φορές γίνεται με τη Μυτιλήνη και τη Λέσβο. Δίνει, δηλ., στο νησί το όνομα της πρωτεύουσάς του. Το νησί φυσικά είναι η Κύπρος!
Στην απέναντι σελίδα, παρουσιάζονται τρεις άνδρες με τα χαρακτηριστικά “ψηλά καπέλα”, χωρίς τη λοιπή αρματωσιά τους, και την λεζάντα “Die Albanneser”=οι Αρβανίτες! Το “Albanneser” δεν μεταφράζεται “Αλβανός” αλλά “Αρβανίτης”. Και οπωσδήποτε και το “Αλβανός” και το “Αρβανίτης” δεν μεταφράζονται σε “Σκιπητάρης”, το οποίο, όπως έχουμε πει κι αλλού, έχει δική του μετάφραση.
Τι σημαίνουν όλα αυτά; Βρισκόμαστε στην εποχή που ακόμη το Αρβανίτης δεν σημαίνει εθνική ταυτότητα αλλά μόνο τοπική και στρατιωτική. Τι είδους είναι αυτή η ταυτότητα, ποιας ουσίας είναι υπόσταση, το αποδείξαμε στους “Παράξενους Φτωχούς Στρατιώτες”: Είναι υπόσταση της Ελληνικής ταυτότητας, όπως είναι ο Κρητικός, ο Πόντιος κλπ.
Συνεπώς ο “ανθρωπολογικός πορτολάνος” θέλει να κατατοπίσει τον χρήστη που ταξιδεύει στην Ανατολική Μεσόγειο, στη Ρόδο, στη Κύπρο (είναι ακόμα κτήση Βενετική, δηλ., πριν από το 1570) για τους ανθρώπους που ζουν εκεί. Το ότι επιλέγει να παρουσιάσει μόνο εκείνο τον τύπο ανδρών δίπλα στις γυναίκες των αντίστοιχων νησιών δείχνει με έμμεσο τρόπο τον ιδιαίτερο και τον σημαντικό ρόλο που παίζουν στις κοινωνίες αυτές.
Την ερμηνεία αυτή έρχεται να ισχυροποιήσει η σελ., 65.
Εκεί παρουσιάζεται ο Σουλτάνος μαζί με μια σειρά χαρακτηριστικούς Τούρκους ανάμεσα στους οποίους βρίσκεται και ένας...”Albanesi”, ένας Αρβανίτης! Και πάλι ο δημιουργός του “κώδικα” θέλει να κατατοπίσει τον ταξιδευτή, ίσως και τον πρεσβευτή, πως όταν δει κοντά στους Τούρκους έναν άνδρα ενδεδυμένο με τον εικονιζόμενο τρόπο, τότε, αυτός είναι Αρβανίτης. Το ότι μάλιστα βάζει και τον Σουλτάνο μαζί σημαίνει πως, τον Αρβανίτη μπορεί να τον συναντήσει κανείς και στο Σαράι!
Είναι η εποχή της έναρξης του “διαζυγίου” ανάμεσα στους Χριστιανούς Αρβανίτες που θα παραμείνουν Έλληνες και τους εξισλαμισμένους Αρβανίτες που θα εκτουρκιστούν περαιτέρω και θα στελεχώσουν με πλήθος ανδρών την οθωμανική στρατιωτική ελίτ. Τότε θα αλλάξουν και ενδύματα, κυρίως όμως θα αλλάξουν τον τρόπο του ζην και θνήσκειν, τον τρόπο που συγκροτούνται στο Είναι.
Προς το παρόν, του πρώτου μισού του 16ου αιώνα, μπορεί κανείς να συναντήσει πανομοιότυπους Αρβανίτες και στις δύο περιοχές, περισσότερους στις ελεύθερες, λιγότερους στις κατακτημένες. Σημειώνουμε πως η Ρόδος αλώθηκε από τον Σουλεϊμάν τον Δεκέμβριο του 1522.
