Στο Ναύπλιο, 26 Μαΐου 1482, ανήμερα του Αγίου Πνεύματος

Ναύπλιο (1571, S. Pinargenti).

Διακρίνεται η τάφρος που το χώριζε από το βουνό στο οποίο οικοδομήθηκε τον 17ο αιώνα το Παλαμήδι. Στον μυχό του κόλπου του Ναυπλίου (Colfo di Napoli) σημειώνεται σαφώς το χωριό των Αρβανιτών, η στρατιωτική τους εγκατάσταση δηλαδή. Αυτό σημαίνει πως η Αρβανιτιά του Ναυπλίου ονομάστηκε έτσι από την εγκατάσταση εκείνη και όχι από την καταβαράθρωση των Τουρκαρβανιτών το 1779.

Η αναχώρηση των Αρβανιτών Στρατιωτών από το Ναύπλιο για τη Βενετία

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Πρόκειται για τις τέσσερις τελευταίες σελίδες του Α' Μέρους των Παράξενων Φτωχών Στρατιωτών, για το "κλείσιμο" του θέματος που άνοιξε με την άφιξη των Στρατιωτών στο Λίντο της Βενετίας. 

Καθώς βαδίζουμε για το Πάσχα ευκαιρία είναι να πούμε το "μυστικό" των σελίδων αυτών. 

Η πληροφορίες για τη σκηνή της αναχώρησης μας έρχονται από τον Κων/νο Σάθα. Μαζί και η ημερομηνία με την διευκρίνιση ότι είναι "ανήμερα το Πάσχα".

Όταν έγραφα το βιβλίο παρατήρησα ότι Πάσχα δεν υπάρχει ποτέ 26 Μαΐου, πόσω μάλλον με το Παλιό Ημερολόγιο που είναι 13 ημέρες νωρίτερα. Σκέφτηκα ότι πρέπει να είναι μέρα γιορτινή και όχι καθημερινή για να προκύψει αυτή η σύγχυση στον Σάθα.

Συμβουλεύτηκα έναν φίλο μου μοναχό με την κατάλληλη μόρφωση επί του θέματος. Του ανέλυσα τη θεωρία μου. Πράγματι, εκείνος επιβεβαίωσε ότι, το Πάσχα εκείνη τη χρονιά έπεφτε νωρίς και η εν λόγω ημερομηνία αφορά την Πεντηκοστή, ήτοι τη γιορτή του Αγίου Πνεύματος.

Διόρθωσα, λοιπόν, τον Σάθα κι έβαλα την ημερομηνία και τη γιορτή τίτλο για να φαίνεται. Δεν έβαλα όμως κάποια σημείωση σχετική που να εξηγεί όλα τούτα.

Ο λόγος ήταν ο εξής. Οι παλιοί μαστόροι, λέει, "έκρυβαν" σκόπιμα κάποια λάθη στα έργα τους πέρα απ' τα όποια άλλα. Ότι, (α) είναι ύβρις προς το Θεό να προσπαθείς να φτιάξεις κάτι τόσο τέλειο ώστε να μην έχει λάθη (β) το κρυμμένο λάθος είναι κι ένας τρόπος παγίδευσης του στείρου αντιγραφέα, του μη δημιουργικού μιμητή. Ο καινούργιος μάστορας, δηλαδή, για να γίνει όντως μάστορας πρέπει να είναι σε θέση να διορθώσει τον παλιό μάστορα!  

Ο "διμάχος" Μιχαήλ Μάρουλος Ταρχανιώτης

 

Σάντρο Μποττιτσέλλι (1445-1510): Μιχαήλ Μάρουλος Ταρχανιώτης (1453-1499)

Άλλος ένας "διμάχος" της Στρατιάς, των ελαφρών ιππέων της ελληνικής οικουμένης που διαπρέπουν στην Ιταλία μετά την κατάλυση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, είναι ο Μιχαήλ Μάρουλος Ταρχανιώτης. 

  "Διμάχος", όπως είπαμε και για τον Δημήτριο Ράλλη, γιατί μάχεται και με τα άρματα και με την πένα.

    Εδώ έχουμε περισσότερο υλικό στη διάθεσή μας. Μάζεψα ό,τι είχα διαθέσιμο σε μια ανάρτηση και το παρουσιάζω χρονολογικά. Ξεκινώ από το παλαιότερο κείμενο, του Κ. Σάθα ("Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων"), περνάω σε τρία κείμενα της εφημερίδας "Το Βήμα"(Α. Ζενάκος, Ν. Μπακουνάκης και Ν. Βαγενάς) με αφορμή την έκθεση "Το φως του Απόλλωνα" στην Εθνική Πινακοθήκη, όπου και εκτέθηκε το πορτρέτο του Μάρουλου το φιλοτεχνημένο από τον μεγάλο Μποτιτσέλι, καταλήγοντας στο πλέον πρόσφατο αλλά και το πλέον αναλυτικό και κατατοπιστικό, για το έργο, την προσωπικότητα και το περιβάλλον που έζησε ο Μάρουλος, κείμενο του Νικήτα Σινιόσογλου, στο "Athens Review of books". 

   Με την προϋπόθεση ότι θα διαβαστεί προσεκτικά το τελευταίο κείμενο του Ν. Σινιόσογλου δεν έχω να προσθέσω τίποτα άλλο εκτός από δύο μικρές επισημάνσεις:

α) Το όνομα "Στρατιώτες" δεν προέρχεται από τη "στράτα" αν και θα μπορούσε εφόσον ήταν πλάνητες.  Προέρχεται από το "στρατιά". Έχουμε πλέον δημοσιεύσει πάμπολλες αναφορές στα σώματα των Στρατιωτών που ονομάζονται από όλες τις πηγές και τα επίσημα έγγραφα "Στρατιές". 

β) Αυτοί οι ανέστιοι πλάνητες Στρατιώτες, μαζί με την πνευματική τους ηγεσία, στέκονται μπροστά σε όλες τις μάχες της εποχής τους. Μία εξ αυτών και η μάχη των ιδεών. Διαβλέποντας αρκετά έγκαιρα την έφεση της Αναγέννησης προς την Αρχαία Ελλάδα, κι ενώ φλέγονται για την άμεση απελευθέρωση της πατρίδας τους, δημιουργούν έναν κώδικα επικοινωνίας με τους αναγεννησιακούς διανοούμενους και καλλιτέχνες και πάνω στη βάση αυτή προσπαθούν να οικοδομήσουν συμμαχίες. Αγωνίζονται, δηλαδή, να κάνουν τους Δυτικούς να αγαπήσουν την πατρίδα τους, η οποία είναι Ορθόδοξη και ως εκ τούτου έχει υποστεί τα πάνδεινα από την "Καθολική" Δύση, προτάσσοντας το ένδοξο παρελθόν και το γεγονός ότι εκείνοι είναι παιδιά του...."Ελλήνων εσμέν παίδες..."! Και πράγματι, εκείνοι είναι παιδιά τους κι εμείς είμαστε τα εγγόνια τους. Εκείνοι είναι "Βυζαντινοί" κι έπρεπε να αναφέρονται στους Αρχαίους πατέρες τους κι εμείς που είμαστε Νεωτερικοί να αναφερόμαστε και στους Αρχαίους Παππούδες μας και στους Ρωμιούς Πατέρες μας.

Ο "διμάχος" Δημήτριος Καβάκης Ράλλης, ιππέας Σπαρτιάτης

Στους Παράξενους Φτωχούς Στρατιώτες, σε μια απλή αναφορά του ονόματος του Δημήτριου Ράλλη, τον αποκαλώ "διμάχο". Τον παρομοιάζω δηλαδή με τους στρατιώτες αυτούς του ΜεγαΑλέξανδρου που μάχονταν και πεζοί και έφιπποι. Έτσι κι αυτός μάχεται με δύο τρόπους. Με τα άρματα και με την πένα. 

Σήμερα δημοσιεύω την βιογραφία του  από τον μέγα Κωνσταντίνο Σάθα και το βιβλίο "Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων". Περιλαμβάνει βιογραφίες Ελλήνων διανοουμένων από την άλωση της Πόλης μέχρι της Ελληνική Επανάσταση και εκδόθηκε στην Αθήνα το 1868 "εκ της τυπογραφίας των τέκνων του Ανδρέου Κορομηλά". 

Εδώ να προσθέσουμε κάποιες παρατηρήσεις που θα βοηθήσουν τον αναγνώστη να κάνει τους δικούς του συλλογισμούς και να εξαγάγει τα δικά του συμπεράσματα γύρω από την εθνική ταυτότητα των Αρβανιτών Στρατιωτών της Ελλάδας και της Ιταλίας.

1) Στο επιτύμβιο επίγραμμα, ο γυιος του Μανίλιος τον αποκαλεί "ιππέα Σπαρτιάτη", σύζυγο της Θωμαΐδας Μπόχαλη κόρης του καπετάνιου των Στρατιωτών Θεοδώρου Μπόχαλη. Ο Σάθας μας λέει για τον Μανίλιο ότι έγινε επίσκοπος Μονεμβασίας και ότι τον διαδέχτηκε ο Μάρκος Μουσούρος όταν ο πρώτος απεβίωσε το 1517. 

2) Ο Σάθας επίσης μας λέει ότι υπάρχει κι άλλος γυιος, ο Νικόλαος, Στρατιώτης κι αυτός, που αναδείχθηκε μεταξύ των επισήμων Στρατιωτών. Πράγματι, στα αρχεία της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου υπάρχουν αναφορές στο όνομα αυτό. Εμφανίζεται από το 1509 έως το 1529 να πολεμάει στο Βένετο, στο Φρίουλι, στην Κροατία, στην Αιμιλία, στην Τσοσκάνη στην Απουλία, με συμμαχητές τον Μανώλη Κλαδά, τον Νικόλαο Παλαιολόγο, τον Μιχάλη Ράλλη, τον Σταμάτη Λούζη, τον Γεώργιο Μπουζίκη, τον Πέτρο Φρασίνα και να ηγείται τμήματος διαφορετικού αριθμού και συνθέσεως. Τον Μάρτιο του 1514, στο Φρίουλι και στη μάχη του Πορντενόνε υπηρετεί υπό τις διαταγές του διακεκριμένου στρατηγού της Βενετίας, τον Βαρδολομαίο Ντ' Αλβιάνο που τον έχουμε ξανασυναντήσει πολλές φορές στις εκστρατείες του Μερκούριου Μπούα, και συγκεκριμένα στη μάχη του Μαρινιάνο (1515). 

3) Στα αρχεία της Βενετίας επίσης βρίσκουμε και κάποιον Δημήτριο Ράλλη, αδελφό του Γεωργίου. Ο Σάθας έχει μια σημείωση για τον Γεώργιο και την αναφορά του Φραντζή σ' αυτόν. Δεν είμαστε, προς το παρόν, σε θέση ώστε να ταυτίσουμε τον Δημήτριο Ράλλη της κάτωθι βιογραφίας με τον Δημήτριο Ράλλη των αρχείων. Κι αυτό γιατί από τη βιογραφία απουσιάζουν παντελώς οι χρονολογίες που θα μας βοηθούσαν να κάνουμε τη σύγκριση. Επειδή δε οι χρονολογίες των αρχείων για τους δύο Ράλληδες, το Δημήτρη και τον Νικόλαο, είναι παραπλήσιες, τείνουμε να πιστέψουμε ότι δεν πρόκειται για πατέρα με παιδί. Επιπλέον, καθώς ο Δημήτριος Ράλλης εμφανίζεται από το 1497 έως το 1530, οπότε και πεθαίνει, δεν μπορεί ο πατέρας να πέθανε το 1530 και ο γυιος Μανίλιος να πέθανε το 1517. Γιατί πώς είναι δυνατόν να φρόντισε να γραφτεί το επιτύμβιο επίγραμμα στον τάφο του πατέρα του; Και με δεδομένο το ότι ο Δημήτριος πέθανε πάνω από ενενήντα χρονών, δεν μπορεί να μάχεται ένας άνδρας εξήντα χρονών στα πρώτα τριάντα χρόνια του 16ου αιώνα. 

4) Από το επίγραμμα όμως του ίδιου του Δημητρίου Ράλλη που γράφεται για την Αβιέρα Τόκκου, όπως και από τη σχέση που έχει με τα κείμενα του Πλήθωνα, φαίνεται άριστος και βαθύς γνώστης της ελληνικής γλώσσης κι μάλιστα της ομηρικής εκδοχής της. Δεν μιλάει δηλαδή μόνο αρβανίτικα όπως θέλουν να μας επιβάλλουν οι λογής αρβανιτολόγοι αλλά είναι δίγλωσσος. Πέρα από την καθομιλούμενη στη Ιταλική χερσόνησο την οποία θα ομιλούσε οπωσδήποτε. 

5) Σε όλα αυτά που εμμέσως ή αμέσως αναφέρονται για τη ζωή του Δημητρίου Ράλλη, της συζύγου του και των παιδιών του, πουθενά δεν αναφέρεται κάτι το οποίο να θέτει σε αμφισβήτηση της ελληνική του ταυτότητα. Και, από την άλλη μεριά, πουθενά δεν αναφέρεται κάτι που υπαινίσσεται σκιπητάρικη ταυτότητα.  

Δημήτριος Ράλλης (Kαβάκης)

Δημήτριος Ράλλης, o επιλεγόμενος Kαβάκης, εγεννήθη εν Σπάρτη και κατήγετο εκ του ομωνύμου περιφανούς οίκου (1). Μετά την υπό των Τούρκων κατάκτησιν της Πελοπόννησου προσφυγών εις Ιταλίαν υπηρέτησε διαφόρους ηγεμόνας ως αρχηγός των Ελλήνων ιππέων. Εννενηκονταέτης δ’ απεβίωσεν εν Ρώμη και ετάφη εις την εκκλησίαν του Αγίου Αποστόλου. Ο υιός αυτού Μανίλιος εχάραξεν επί του τάφου το εξής λατινικόν επίγραμμα.

Demetrio Cabacio Rhallo equiti Spartano

(Δημήτριος Καβάκης Ράλλης ιππέας Σπαρτιάτης)

qui nullum corporis incommodum expertus nonagesimum aetatis annum menses 11 diem XXI superavit, Manilius ex Thomaide Theodori Bochali filia suspectus parenti sanctissimo ac B. M. sibique posuit (2).

Ο Δημήτριος, εκτός της στρατιωτικής δεξιότητος, εκοσμείτο και δια μαθήσεως ουκ ευκαταφρόνητου. Εις τούτον οφείλεται η διάσωσις του περί Νόμων περιλάλητου συγγράμματος του Πλήθωνος. Το δε ανήκον εις τούτον χειρόγραφον αποτεθησαυρισμένον εν τη βιβλιοθήκη του Μοναχού, κοσμείται και δι’ ιδιογράφων σημειώσεων, καταδεικνυουσών την πολυμάθειαν του ανδρός(3). Κατά πάσαν δε πιθανότητα ο εν λόγω Ράλλης εστίν ο ποιήσας τέσσαρα ωραία επιγράμματα εις Αβιέραν αδελφήν Λεονάρδου Β'. Τόκου του δουκός Λευκάδος και Ακαρνανίας, εξ ων επισυνάπτομεν το πρώτον ηρωελεγείον.

Τείρεα παμφανόων και ηελίου ακάμαντον

φως Εκάτας θ' ιερόν φέγγος απ' ουρανόθεν,

ούρεα βουνοί τε σκιόεντες και νάπαι ιρών,

σμήνεα νυμφάων ηδέ τε Νηϊάδων,

έθνε Μουτάων Χαρίτων τε θεαίνων, κλύτε,

έλθετε θρήνον τ’ οιμωγήν του θανάτου

στησάμεν' Αιβιέρας ένεκεν παιδός βασιλήος,

ος ρά ποτ’ ήρχεν Ακαρνάνων υπερφυέων,

Και κασιγνήτης δεσπότου ούσης του Λεονάρδου.

Δεύρ’ ίτ’ αοιδών φυλ’ ιερά Καλλιόπης,

αμύμονες μύσται πολυΐστορες ηρώων τε

και ηρωίδων υμνηταί στήτ’ αρ’ άμα

πάντες κύκλω, την λύραν Ερμείου πλήττοντες,

χρηστά τε πολλ’ εταείδοντες και αρετάς,

έργα τε ευσεβίης και παρθενίης ερατεινής,

σωφροσύνης τε πρήξιας και ευφροσύνης (4).

Νυμφευθείς ο Δημήτριος την Θωμαΐδα, θυγατέρα του οπλαρχηγού Θεοδώρου Μπόχαλη, εγέννησε δύο υιούς, εξ ων ο πρώτος Νικόλαος θεραπεύων τω Άρει ανεδείχθη είς των επισήμων στρατιωτικών, ο έτερος Μανίλιος, τρόφιμος των Μουσών, κατατάσσεται υπό του Γυράλδου, Ιοβίου, και Πολιτιανού μεταξύ των τότε πρωτευόντων λατινιστών (5). Επί Λέοντος Ι' - αρχιεπίσκοπος Μονεμβασίας προχειριστείς ο Μανίλιος Ράλλης απεβίωσε τω 1517, διαδεχθείς εν τω αξιώματι υπό Μάρκου του Μουσούρου (6). Κατά πάσαν πιθανότητα υιός του άνω Νικολάου ήτο Κωνσταντίνος ο Ράλλης, τρόφιμος του εν Ρώμη, Ελληνικού γυμνασίου.

(1) Ό Φρατζής μνημονεύει Γεωργίου Ράλλη σταλέντος εν έτει 1461 υπό Θωμά του Παλαιολόγου προς τον εν Βερροία τότε διατρίβοντα σουλτάνον, και μετά της ακολουθίας του ριφθέντος εις τα δεσμά, και Μιχαήλ Ράλλη, του επιλεγόμενου Ίτη, όστις μετά την κατάκτησιν της Πελοπόννησου, συμμαχών τοις Ενετοίς εξεστράτευσε κατά των Πατρών, αλλά συλληφθείς υπό του Ομάρ υπέστη τον δι' ανασκωλωπισμού μαρτυρικόν θάνατον. (Περί του τελευταίου βλέπε καί Spandugini Commentari).

(2) Hodii, de Graecis illustrigus, σελ. 292.

(3) Πλήθωνος Νόμοι, εκδ. Αλεξάνδρου, σελ, 2, σημ. 1. και σελ. 136—7, σημ. 4,

(4) Miller, Catalogue des Manusctrits de L’Escurial, σελ. 816.

(5) Manilius Rallus Gracus homo, sed latinis litteris adprime excultus»,

λέγει o Πολιτιανός. Κατά Ιόδιον ο Μανίλιος εποίησε λατινιστί διάφορα κομψά επιγράμματα.

(6) Hodius, lib. II, cap. 6,

Κ.Ν. Σάθας: Πρόλογος στο "Μπούα ανδραγαθήματα" του Τζάνε Κορωναίου

Στους Παράξενους Φτωχούς Στρατιώτες αναφερόμαστε πολλές φορές στον ραψωδό της Στρατιάς, Τζάνε (Ιωάννη) Κορωναίο και στο επικό του ποίημα "Μπούα ανδραγαθήματα". Από 'κει αντλούμε πλείστες όσες πληροφορίες για τη ζωή των Στρατιωτών και του σπουδαίου εκείνου καπετάνιου τους. Βάση όλων αυτών αποτελεί η δουλειά του ακάματου Γαλαξειδιώτη, του Κωνσταντίνου Ν. Σάθα. Εκείνος πρώτος (και τελευταίος) δημοσίευσε το εν λόγω έπος, εκείνος το μελέτησε και το αποκωδικοποίησε στα βασικά σου στοιχεία. 

Έκτοτε μόνο κάποιες φωτογραφικές ανατυπώσεις έχουμε, από το βιβλιοπωλείο του Διονυσίου Νότη Καραβία, χωρίς χρονολογικές ενδείξεις πλην της πρώτης (1932), χωρίς  φιλόδοξες φιλολογικές "παρεμβάσεις" εκτός από μία ιστορική και ελάχιστα φιλολογική, εκείνη της Φανής Μαυροειδή (1944-1992) η οποία και προλογίζει τις πιο πρόσφατες  εκδόσεις Καραβία.  Οι μεγάλοι μας φιλόλογοι και ιστορικοί περί άλλα τυρβάζουν κι από άλλα πράγματα γοητεύονται. Υποτελείς και μεταπράτες, δώστους οτιδήποτε γράφεται στην Εσπερία και θα συντάξουν τα δικά τους... έπη της ευρωλιγούρας. Τέτοια τεκμήρια από την ίδια την "εκκαμίνευση" της Ευρώπης ή δεν τα καταδέχονται ή τα αγνοούν παντελώς.

Κι όμως στις πρώτες δεκαετίες του Ελληνικού Κράτους, ο υπουργός Παιδείας Λομβάρδος ενδιαφερόμενος για τη μεσαιωνική ιστορία και τα σχετικά πρωτότυπα κείμενα, χρηματοδοτεί την έρευνα του Κ.Ν. Σάθα. Το 1856 ο Παύλος Λάμπρος ανακαλύπτει τον κώδικα στο Τορίνο και ο Δομένικος Πρόμης στέλνει στον Σάθα όχι αντίγραφο αλλά τον ίδιο τον κώδικα. Τελικά με βασιλικό διάταγμα του 1867, επί Γεωργίου Α' και υπουργού Παιδείας Χ. Χριστόπουλου, - σιγά μην αφήνανε οι Βαυαροί να κυκλοφορήσει ένα τέτοιο ντοκουμέντο- αποφασίζεται η έκδοσή του.

Πρόκειται για τη συλλογή Ελληνικά Ανέκδοτα. Κυκλοφορεί το 1867, Τύποις του Φωτός, "Αθήνησι", "κατ' έγκρισιν της Βουλής" και "εθνική δαπάνη"! Μαζί με τα ανδραγαθήματα του Μπούα, δημοσιεύονται, το "Ρεμπελιό των ποπολάρων"* του Σουμάκη και το "Ημερολόγιο" του Μάτεση.

Σήμερα δημοσιεύω τον πρόλογο του Κ.Ν. Σάθα στη μοναδική αυτή έκδοση όπου παρουσιάζονται όλα τα στοιχεία που αφορούν τον χειρόγραφο κώδικα.  Εκτίθεται όλη η ιστορία της απόκτησης και της έκδοσής του, όπως και η πλήρης περιγραφή του. Εντυπωσιακή είναι η απαρίθμηση και η περιγραφή των εικόνων, των σημαιών και των οικοσήμων.

Τα εμβλήματα αυτά έλαβε ο Μερκούριος υπηρετώντας διαφόρους ηγεμόνες της Ευρώπης, τέλος του 15ου αιώνα αρχές 16ου, καθώς οι Έλληνες έχοντας πια απολέσει το δικό τους βασίλειο, ενεπλάκησαν στους ευρωπαϊκούς πολέμους. Ωστόσο οι αναφορές φτάνουν και μέχρι τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και περιγράφονται τα οικόσημα της μεγάλης στρατιωτικής οικογένειας των Μπούα-Σπάτα σε όλη τη διάρκεια της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

*Τον πρόλογο του Σάθα σε μια άλλη έκδοση του "Ρεμπελιού των ποπολάρων" του Σουμάκη τον έχω δημοσιεύσει εδώ

Μερκούριος Μπούας Σπάτας
(στο δεξί του χέρι και ανάμεσα στα άνθη ένα μικρό ανθρώπινο κρανίο..."μνήμη θανάτου" το λένε, "όλοι θα πεθάνουμε"..."όλοι θνητοί είμαστε" και μόνο το πορτρέτο είναι αθάνατο και η δόξα που κερδήθηκε στις μάχες!)