Σκέψεις για τις Μικρές και τη Μεγάλη Πατρίδα

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Δίνω σήμερα στη δημοσιότητα κάποιες σελίδες που τελικά δεν συμπεριελήφθησαν στο βιβλίο Παράξενοι Φτωχοί Στρατιώτες.  Πρόκειται για ένα τμήμα του κεφαλαίου "Κρίνετε ίνα μη κριθήτε" το οποίο αναφέρεται στην Σουλιώτικη ταυτότητα και πολιτεία....

......Στον επίλογο του Β΄ Μέρους μιλήσαμε για την ασύμμετρη σχάση Ζην και Ευ Ζην που συνέβη στις εγκατεστημένες στη κοιλάδα του Ασωπού Αρβανίτικες Στρατιωτικές Κοινότητες. Είπαμε, εκεί, ότι παραμένουσες υπό την “Οθωμανική ειρήνη” εξασφάλισαν μόνο το Ζην στους κατοίκους τους, οι οποίοι, συν τω χρόνω, από Στρατιώτες μεταβλήθηκαν σε ιδιωτεύοντες αγρότες και κτηνοτρόφους. Είπαμε ότι ποτέ δεν συγκροτήθηκε εκεί πολιτεία της οποίας το πολίτευμα θα μετέβαλε σε πολίτες τα μέλη της, ήγουν, θα προήγαγε το Ζην σε Ευ Ζην.

Πάρα κάτω, στο Γ΄ Μέρος, κάναμε λόγο για τις Μικρές Πατρίδες που γεννούν τη Μάνα, την Μεγάλη Πατρίδα, την Ελλάδα. Ούτε λίγο ούτε πολύ, είπαμε ότι, χωρίς αυτές τις Κόρες, Μεγάλη Πατρίδα δεν γεννιέται. Δεν είπαμε όμως, και δεν τονίσαμε όπως έπρεπε, το γεγονός ότι, εκείνες οι Μικρές Πατρίδες, γεννιόνται και αναπτύσσονται ανισομέτρως. Δεν παρουσιάζουν, δηλαδή, όλες το ίδιο επίπεδο ανάπτυξης, ωρίμανσης. Ούτε το Ζην τους, και πολύ περισσότερο, ούτε το Ευ Ζην τους, είναι κομμένα “ένα μπόι”. Παρουσιάζουν διαφορές.

Έχοντας υπόψη μας όλα αυτά, μπορούμε να ισχυριστούμε με σθένος, ότι το Σούλι και τα συν αυτώ εξήντα χωριά, αποτελούν την πιο ολοκληρωμένη, την πιο ώριμη, την πιο προωθημένη, στον ελληνικό χώρο, Μικρή Πατρίδα. Δεν ήταν μόνο το ότι, στο Σούλι, το Ζην ευδόκησε σε Ευ Ζην. Δεν ήταν μόνο πως οι κοινότητες συγκρότησαν “Πόλιν” και “Πολίτευμα” άκρως δημοκρατικό, και δη χωρίς φυλακές, αστυνομία, διάκριση εξουσιών, αντιπροσωπευτικότητες, διαμεσολαβήσεις, δικαστήρια, γραφειοκρατία. Ήταν και το ότι, η Πολιτεία αυτή, ανέπτυξε όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά ώστε, οι άλλοι, να αναγνωρίζουν, στη συμπεριφορά της, την ανεξάρτητη εκείνη οντότητα την οποία, σήμερα, αποκαλούμε “κράτος”. Οι Σουλιώτες και οι Παρασουλιώτες, διαθέτοντας τα απαραίτητα μέσα - ήτοι τον Στρατό – για να περιχαρακώσουν και για να καταστήσουν ανεξάρτητη την περιοχή των εξήντα χωριών, δημιούργησαν μιαν “επικράτεια”. Τον Τ(ρ)όπο, δηλαδή, όπου το πολίτευμα “λαμβάνει χώρα”.

Γι' αυτό και τα “Ιμπέρια” τούς συμπεριφέρονται σαν να είναι κράτος. Ζητούν τη συμμαχία τους, υποθάλπουν τις εξεγέρσεις τους, εφοδιάζουν τους πολέμους τους. Όσο για την “νομιμότητα που δεν αμφισβητούν αφού πληρώνουν φόρο στο Σουλτάνο”, όπως ισχυρίζεται η Βάσω Ψιμούλη, ας μη το πάρουμε στα σοβαρά γιατί τέτοιο φόρο πλήρωνε και η Ρωμανία-η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία- μέχρι την άλωση της Πόλης. Και, επί πλέον, ο Αμιράς (ο Μωάμεθ, εν προκειμένω) είχε λόγο στην εκλογή του Αυτοκράτορα! Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, δηλαδή, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας αφού πρώτα τον είχε εγκρίνει ο Μωάμεθ! Τι θα πει αυτό; ότι η Ρωμανία δεν ήταν κράτος και απλώς πούλαγε προστασία στους υπηκόους της;

Ούτε λίγο ούτε πολύ ισχυριζόμαστε ότι, το Σούλι και οι Σουλιώτες, έφεραν τα πράγματα, όσον αφορά την επικράτειά τους, εκεί που ήταν πριν την 29η Μαΐου 1453 και λίγο...πιο πάνω. Εκείνοι, ναι μεν πλήρωναν φόρο στο Σουλτάνο, αλλά ο Σουλτάνος, δεν είχε κανέναν λόγο στη διοίκηση του Σουλιού και των Σουλιωτών!

Οι Σουλιώτες έκαμαν αυτό που δεν μπόρεσαν να κάμουν οι σύντροφοί τους στην κοιλάδα του Ασωπού. Οι δύο περιοχές παρουσιάζουν πολλές και μεγάλες ομοιότητες. Η έκταση, το πλήθος των χωριών, πολλά ονόματα οικογενειών, τοπωνύμια, ο χρόνος εγκατάστασης. Ακόμη και το “Τετραχώρι” των Δερβενοχωρίων, το οποίο διατηρεί περισσότερο την στρατιωτική παράδοση και, γι' αυτό, παίζει μεγαλύτερο ρόλο στην Επανάσταση, αλλά και στους άλλους πολέμους, μέχρι το Αντάρτικο στην Κατοχή. Ακόμα και οι άγιοι στους οποίους αφιερώνονται οι εκκλησίες είναι, σε πολλές περιπτώσεις, ίδιοι. Οι Αρβανίτες Στρατιώτες όμως στην Κοιλάδα του Ασωπού, δεν θα μπορέσουν ποτέ, για πολλούς και διάφορους λόγους, να συγκροτήσουν “Πόλιν” και να προάγουν το Ζην σε Ευ Ζην.

Τι ήταν, λοιπόν, αυτό που έκανε τη διαφορά; Τι ήταν εκείνο το οποίο τη μια Μικρή Πατρίδα την καταδίκασε στη σκλαβιά και την άλλη την εκτίναξε στα ύψη της Ελευθερίας; Τι κάνει τους μεν δούλους του δε ελεύθερους; Ίδιοι, πάνω κάτω, άνθρωποι, ίδιος Θεός, ίδια ιστορία, ίδιο πολιτικό περιβάλλον. Μήπως το κακοτράχαλο, το δυσπρόσιτο, των εδαφών; Μήπως η ανικανότητα του αντιπάλου;

Τη συζήτηση αυτή δεν μπορεί να την κάνει τούτο εδώ το δοκίμιο. Μπορεί όμως, κάλλιστα, να την ανοίξει. Και να την αφήσει ανοιχτή για τον μελλοντικό ερευνητή που θα έχει το κουράγιο να συγκρίνει όσα εκ πρώτης όψεως δεν συγκρίνονται. Εμείς, εδώ, θα επικεντρώσουμε την προσοχή μας σε δύο παράγοντες της ανισόμετρης ανάπτυξης των δύο Πατρίδων, του Σουλιού και του Ασωπού. Σε δύο παράγοντες που στο Σούλι λειτουργούσαν ενώ στον Ασωπό όχι.

Ο ένας παράγοντας είναι η παραγωγή προϊόντων και η διάθεσή τους. Ήδη, από την σ.235 επισημάναμε την υπέροχη διαπίστωση του Κ. Καραβίδα:

“...στην κλασική μας αρχαιότητα όταν η Αττική είχε πραγματοποιήσει βαθμηδόν όλες της γεωοικονομικές και πολιτιστικές δυνατότητές της (δενδροκομία εκλεκτή και πλούσια, βιοτεχνία πολυποίκιλλη, ναυτικό και εμπόριο και προ παντός εκλεχτούς ανθρώπους και πολίτας μεγάλους— την κύρια δηλαδή ανθρωποπλαστική δυνατότητα της) τότε φυσικά είχε διαπλάσει κι' ένα ανάλογο κοινοτικό πολίτευμα` όταν όμως έπειτα συνετρίβη και το ναυτικό και το εμπόριό της και η βιοτεχνία της κι' όταν κατεκόπησαν και τα δένδρα της και οι πολίται της και ξανάγινε ένας ανοικτός βοσκότοπος, θα ήταν εσχάτη ανοησία να ζητάει κανείς ν' αποδείξει ότι τάχα η Αττική και η Αθήνα διετήρησε πάντα το ίδιο πολίτευμα` και τούτο επειδή άλλες κοινοτικές λειτουργίες μπήκαν σ' ενέργεια όταν το αττικόν στάντορτ έφθασε σε ολοκληρωτικήν δράσι κι' άλλες όταν δεν είχε να διαθρέψη παρά μερικούς κτηματίας και μερικούς τσοπάνηδες.”¹

Σε καμία περίπτωση δεν θα πούμε ότι, η Σουλιώτικη Συμπολιτεία έφτασε σε παρόμοια με την Αθηναϊκή Δημοκρατία επίπεδα και, φυσικά, δεν θα επιχειρήσουμε τη σύγκριση ως προς εκείνα τα επιτεύγματα. Αλλά, θα χρησιμοποιήσουμε την απόφανση του Καραβίδα, για να δείξουμε πόσο το πολίτευμα εξαρτάται από την παραγωγή και, μάλιστα, όχι την παραγωγή γενικά. Αλλά την παραγωγή των “διεθνώς ανταγωνίσιμων προϊόντων”. Φαίνεται πως το Σούλι και τα χωριά της επικράτειάς του, είχαν δημιουργήσει εκείνη την παραγωγική βάση ώστε να μπορούν να συγκροτούν ένα πολίτευμα το οποίο, με τη σειρά του, τους εξασφαλίζει μια νησίδα ελευθερίας μέσα στη θάλασσα της τουρκιάς. Δεν θα αναφέρω στοιχεία δικά μου. Μου αρκούν εκείνα της Βάσως Ψιμούλη και του Γιώργου Καραμπελιά κι σ' αυτά θα σας παραπέμψω. Η περιοχή των Παρασουλιώτικων χωριών δεν ήταν άγονη όπως εκείνη του Τετραχωρίου, και σαφώς, η “γονιμότητα” δεν λογιζόταν τότε όπως τώρα². Εν πάση περιπτώσει, η περιοχή αυτή ήταν τόσο εύφορη ώστε να την επιθυμούν και οι αγάδες της Τσαμουριάς και εκείνοι οπού την είχαν, την καλλιεργούσαν και την διαφέντευαν. Ένας αιώνας, τουλάχιστον, περνάει με συνεχείς πολέμους. Δεκατρείς εκστρατείες, από το 1721 έως το 1821, προ και επί Αλή Πασά, χιλιάδες στρατός, εξορμά να πνίξει το Σούλι.

Σημεία, κόμβοι, διεξαγωγής του “διεθνούς” εμπορίου της Συμπολιτείας, ήταν η Πρέβεζα και η Πάργα. Εκεί πωλούσαν ό, τι παρήγαγαν και εκεί αγόραζαν ό, τι χρειάζονταν. Γι' αυτό και όταν οι δύο περιοχές αυτές χάθηκαν για τους Σουλιώτες, η Συμπολιτεία τους απειλήθηκε καίρια. Επόμενο βήμα, στην οικονομική περικύκλωση, ήταν η πολιορκία του Αλή με τους πύργους που εγκατέστησε στην περίμετρο. Τότε, όχι μόνο τους στέρησε την παραγωγική βάση αλλά και τα στοιχειώδη για την επιβίωση. Οι Σουλιώτες στερήθηκαν ακόμη και τα απαραίτητα του πολέμου.

Ο ένας παράγοντας, λοιπόν, είναι η παραγωγική βάση. Ο άλλος είναι ο Στρατός. Είδαμε πώς περίπου η παραγωγή υπό-στηρίζει το πολίτευμα. Ξέρουμε επίσης, από την Αθηναϊκή Δημοκρατία και πάλι, ότι το πολίτευμα το κάνουν οι πολίτες- οπλίτες. Οι άνθρωποι εκείνοι που είναι εκπαιδευμένοι και εξοπλισμένοι με τις ανάλογες αρετές και ταυτοχρόνως είναι διατεθειμένοι να ζουν και να πεθαίνουν, υπερβαίνοντας εαυτούς, για να διασώζουν και να αναπαραγάγουν το πολίτευμα αυτό. Και εκεί, στην αρχαία Αθήνα, όπως κι “εδώ” στο Σούλι, οι πολίτες ήταν κι οπλίτες και μάλιστα, τόσο καλοί οπλίτες, που μάλλον έμοιαζαν με τους...Σπαρτιάτες. Ήταν, σαν να λέμε, Αθηναίοι με μια...Σπαρτιάτικη ευαισθησία...

Ο Στρατός αυτός, από πολλούς θεωρείται, παρά τα κατορθώματά του, “άτακτος”. Ο λόγος είναι ότι η “τάξη” των Σουλιωτών και των Στρατιωτών εν γένει, δεν προσομοιάζει με την “τάξη” των Ευρωπαίων. Είδαμε όμως αναλυτικά πώς, και οι Στρατιώτες, γενικά, και οι Σουλιώτες, ειδικά, έχουν και παραέχουν τάξη, και μάλιστα η πολεμική τους τέχνη διέπεται από όλους τους κανόνες της στρατηγικής και της τακτικής.³

Τι δεν έχει, λοιπόν, αυτός ο ιδιόμορφα τακτικός στρατός των Σουλιωτών; Τι του λείπει; Του λείπουν τα “βαρέα όπλα”, του λείπουν τα “πολεμικά μέσα”. Του λείπουν κανόνια, άλογα, μπαρούτι, βόλια, ακόμα και ντουφέκια. Αυτά τού τα προμηθεύουν οι Ενετοί, οι Ρώσοι, οι Γάλλοι. Όταν, για διάφορους λόγους, εκείνοι, παύουν να τους στηρίζουν, οι Σουλιώτες- από στρατιωτική άποψη - παθαίνουν ό,τι οι Αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ), μερικά έτη φωτός παρά πέρα⁴, στο Γράμμο και στο Βίτσι.

Ο Παναγιώτης Κονδύλης, στο σπουδαίο του βιβλίο Θεωρία του Πολέμου⁵, στο κεφάλαιο “Ανταρτοπόλεμος και πολιτοφυλακή” αναλύει διεξοδικά τον ρόλο του αντάρτικου στρατού. Εκεί, στηριζόμενος στις απόψεις του Μαρξ και, κυρίως, του Ένγκελς, αποδεικνύει ότι ένας αντάρτικος στρατός είναι αποτελεσματικός μόνο ως δευτερεύουσα δύναμη και ως εφεδρεία στο κύριο μέτωπο το οποίο, βέβαια, πρέπει να συγκροτεί ένας τακτικός στρατός. Είναι προφανές, για όσους ξέρουν λίγη ιστορία, ότι η θεωρία των Μαρξ- Ένγκελς ισχύει⁶. Και ισχύει περισσότερο όταν έχουμε να κάνουμε με ευρωπαϊκούς στρατούς και την “τακτικότητα” με την οποία εκείνοι είναι συγκροτημένοι.

Οι Μαρξ και Ένγκελς όμως, αν και έχουν εμπνευστεί από την ελληνική επανάσταση- ο δεύτερος έγραψε μάλιστα και ένα εφηβικό μικρό διήγημα σχετικό- δεν νομίζω ότι έχουν υπόψη τους την ιδιόρρυθμη τακτικότητα των Στρατιωτών και δη των Σουλιωτών. Επομένως το δίκιο τους παραμένει σε ισχύ όσο ταυτίζουν “αντάρτικο στρατό” και “πολιτοφυλακή”, όσο με τον όρο “αντάρτικο στρατό” εννοούν εργάτες που πήραν τα όπλα. Δεδομένου δε ότι, οι εργάτες τότε, δεν ήξεραν από όπλα εφόσον η θητεία δεν ήταν γενικό δικαίωμα- και οι μαρξιστές το προέβαλλαν ως δημοκρατικό αίτημα- “αντάρτικος στρατός” σήμαινε πράγματι “άτακτος στρατός”, ήγουν, ανεκπαίδευτος, απείθαρχος, αγύμναστος.

Εδώ όμως, με τους Σουλιώτες, δεν ισχύουν αυτά τα πράγματα. Εδώ, έχουμε να κάνουμε με έναν ιδιόρρυθμο τακτικό στρατό που διεξάγει αντάρτικο πόλεμο. Και σε αυτό δεν υπάρχει καμία απολύτως αντίφαση. Όταν συγκρούονται, λοιπόν, χίλια σουλιώτικα ντουφέκια, με πέντε, έξη, οκτώ και δέκα χιλιάδες Τούρκους στρατιώτες, δεν σημαίνει ότι συγκρούονται “άτακτοι” με “τακτικούς”. Ούτε “άτακτοι” με “άτακτους”. Σημαίνει ότι οι μεν Κακοσουλιώτες δεν έχουν τα μέσα και τα εφόδια και οι Τούρκοι τα έχουν. Απλά πράγματα. Σε αυτή τη σύγκρουση, όσο κι αν πλεονεκτούν από πλευράς στρατιωτικής τέχνης οι Σουλιώτες, αργά ή γρήγορα θα υποχρεωθούν σε υποχώρηση. “Θα πολεμήσουν όσο να λιώσουν”⁷ και μετά, ή θα πεθάνουν ή θα υποχωρήσουν σε έναν άλλο χώρο. Και στις δύο περιπτώσεις με τα άρματα στο χέρι.

Τούτων όλων δοθέντων συμπεραίνουμε ότι, η ήττα και η καταστροφή της Σουλιώτικης Συμπολιτείας δεν ήταν ζήτημα στρατιωτικό! Οι Σουλιώτες δεν ηττήθηκαν στρατιωτικά όπως δεν ηττήθηκαν στρατιωτικά οι Αντάρτες του ΔΣΕ. Οι Σουλιώτες ηττήθηκαν πολιτικά!

Η αιτία της καταστροφής του Σουλιού ήταν η ίδια αιτία της ακμής του! Η αιτία της ακμής του ήταν το γεγονός ότι ήταν Πατρίδα Ελληνική, ικανή να δώσει στους πολίτες της ό,τι τους ανήκε. Το ότι ήταν Μικρή, στην πρώτη φάση, δεν έπαιξε ρόλο. Το ότι ήταν μόνη, στην πρώτη φάση, δεν έπαιξε ρόλο. Αυτά αρχίζουν να παίζουν ρόλο στη δεύτερη φάση και με την προϋπόθεση ότι ήδη η Μικρή Πατρίδα έκανε καλά τη δουλειά της. Εκεί στη δεύτερη φάση, στη δεύτερη βαθμίδα, όπου η Μικρή Πατρίδα τείνει να συναντήσει τη Μεγάλη, εκεί που η Κόρη πρέπει να γεννήσει τη Μάνα, εκεί που η μία Αδελφή τείνει να συναντήσει τις πολλές, εκεί και τότε, είναι που βρίσκεται μόνη! Μόνη και υπερμόνη!

Έχει προχωρήσει τόσο πολύ η Σουλιώτικη Συμπολιτεία που βρίσκεται μόνη της μέσα σε μια θάλασσα βαρβαρότητας. Κανείς δεν είναι δίπλα της, κανείς δεν μπορεί να τη βοηθήσει. Το Σύστημα Πατρίδων για το οποίο ήδη μιλήσαμε δεν είναι ακόμα έτοιμο. Η γέννα δεν είναι ακόμα δυνατή. Η Φιλική Εταιρεία θα φτιαχτεί μόλις το 1814, δεκατρία χρόνια μετά από την τελευταία και φαρμακερή εξόρμηση του Αλή να καταπιεί το Σούλι!

Οι Σουλιώτες έχοντας εκτιναχθεί στη Στρατόσφαιρα της εποχής τους, αναζητούν Πατρίδα δευτέρου βαθμού και συμμάχους. Το μαρτυρούν οι αγωνιώδεις και μνημειακές εκκλήσεις τους. Και δεν βρίσκουν τίποτα! Όχι γιατί δεν θέλουν οι σύμμαχοι και οι συμπατριώτες τους αλλά γιατί δεν μπορούν. Είναι πολλά μακριά αυτά τα πράγματα για κείνους. Οπότε “επιστρέφουν” στην ατμόσφαιρα και καίγονται, σαν φωτεινοί διάττοντες.

Εκείνοι που θα μπορούσαν να τους σταθούν, και μαζί να συμπήξουν ένα είδος Πατρίδας δευτέρου βαθμού, είναι οι νησιώτικες πολιτείες. Αυτές, μάλιστα. Ήταν αναπτυγμένες πολιτικά τόσο όσο να αυτοδιοικούνται και να παίρνουν χαμπάρι τι περίπου κομίζουν οι Σουλιώτες. Αλλά έχουν ένα τρωτό σημείο: την επικράτεια! Τα νησιά δεν έχουν επικράτεια και δεν μπορούν να συγκροτήσουν μια κάποια στοιχειώδη. Είναι άκρως ευάλωτα. Λόγω της κατά θάλασσαν ισχύος του αντιπάλου η οποία σαφώς υπερτερεί από εκείνη της στεριάς. Δεν μπορούν τα Ψαρά, πχ, όσα καράβια και κανόνια κι αν έχουν, ν' αντιβγούν στην Αρμάδα. Αυτό μπορούν να το κάνουν μόνο μαζί με τις άλλες φλότες των νησιών. Μόνο δηλαδή στα πλαίσια μιας Πατρίδας δευτέρου βαθμού. Και η ιστορία το αποδεικνύει αυτό με τον πιο δραματικό τρόπο.

Τα Ψαρά χάνονται γιατί “η Πατρίδα”, ήγουν οι άλλες Μικρές Πατρίδες, της Ύδρας, των Σπετσών κλπ, δεν στέλνουν, εγκαίρως, τα καράβια τους, να καταναυμαχήσουν την Αρμάδα έξω από τα Ψαρά. Όταν τα στέλνουν τα καταφέρνουν περίφημα στη ναυμαχία του Γέροντα, εβδομήντα πέντε μέρες μετά, τέλη Αυγούστου 1824⁸.

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και σε μεγαλύτερη κλίμακα με θετικό και αρνητικό τρόπο: Οι χερσαίες επιχειρήσεις κατά των Τούρκων στέφονται με επιτυχία, Μοριάς και Ρούμελη ελευθερώνονται, ακριβώς γιατί η φλότα εμποδίζει τις εφεδρείες και τα εφόδια να φτάσουν στον προορισμό τους. Το Μεσολόγγι πέφτει γιατί δεν έχει τροφές κι εφόδια, όχι γιατί ηττάται στρατιωτικά. Και δεν έχει τροφές κι εφόδια γιατί η φλότα ολιγωρεί.

Από όλους τους δρόμους, τελικά, οδηγούμαστε στο ίδιο συμπέρασμα:

Η Ελλάδα, η Μεγάλη Πατρίδα, η Πατρίδα Δευτέρου Βαθμού, φτιάχνεται πάντα “από τα κάτω”! Από το Σύστημα των Μικρών Πατρίδων! Αλλά και οι Μικρές Πατρίδες δεν μπορούν να κάνουν πολλά πράγματα μόνες τους αν δεν ενωθούν σε μια Μεγάλη, αν δεν γεννήσουν εκείνη τη Μεγάλη Πατρίδα, την οποία, Ελλάδα ονομάζουμε. Χωρίς αυτήν, η Μικρή Πατρίδα των Σουλιωτών, έλαμψε στα σκότη της Ευρώπης, του τέλους του 18ου αιώνα, ως ένας υπέρλαμπρος υπερκαινοφανής αστέρας και έσβησε και κατέρρευσε σε έναν λευκό νάνο. Η καύση καρδίας των Σουλιωτών δεν έφτανε για να την κρατήσει στο στερέωμα!

Του λόγου το αληθές το αποδεικνύει η ίδια η στάση του Αλή Πασά. Ο Αλής, αρχή και τέλος, θέλει να φύγουν οι Σουλιώτες από τα μέρη τους. Προσπαθεί να το πετύχει με οποιονδήποτε τρόπο. Δίνει πουγκιά, αίμα, υποσχέσεις. Του αρκεί να φύγουν. Ξέρει ότι πρέπει να διαχωρίσει το Ζην από το Ευ Ζην. Κι εκείνοι καταλαβαίνουν πλήρως το πρόβλημα του Αλή. Γι' αυτό δεν του πουλάνε ούτε μια πέτρα. Το “πρόβλημα”, με τον ελληνικό Τ(ρ)όπο, τον κάθε ελληνικό Τ(ρ)όπο, είναι πως βγάζει πέτρες και ανθρώπους από...πέτρες, όπως μας θυμίζει ο Κ. Καραβίδας, με τον μύθο του Δευκαλίωνα. Επομένως, όποιος θέλει να λύσει το “πρόβλημα” πρέπει να διαχωρίσει αυτά τα δύο είδη ...πέτρας.

Εκεί, σε αυτά τα Ηπειρώτικα βουνά, οι Σουλιώτες υποχρεώνονται σε εκπατρισμό από τους Τουρκαρβανίτες. Διώκονται απηνώς, κρημνίζονται στο χάος για να μη γίνουν σκλάβοι.

Εκεί, σε αυτά τα Ηπειρώτικα βουνά, οι Αντάρτες του ΔΣΕ υποχρεώνονται σε εκπατρισμό από τους ίδιους τους αδερφούς τους, διώκονται απηνώς, πλην όμως σώζονται από τους Σκιπιτάρηδες του Χότζα καθώς κρατάνε ανοιχτά τα σύνορα για να περάσουν οι φάλαγγες των Ανταρτών μετά τη δραματική τους απαγκίστρωση από τον Γράμμο. Οι Σκιπιτάρηδες, δεν θ' αργήσουν, από ελευθερωτές του λαούς τους, να γίνουν τύραννοι! Οι δικοί μας θα γλιτώσουν στα βάθη της Ασίας.

Σαν να μην έχουν τέλος τα πάθη αυτού του τόπου....

1 Κ. Καραβίδας Σοσιαλισμός και Κοινοτισμός Αθήνα 1930


2 Επί του ζητήματος καλό είναι να αναφέρουμε ένα και μόνο στοιχείο: τετρακόσια (400) πρόβατα είναι είκοσι πέντε τόνοι κρέας(25.000 κιλά), περί τα πεντακόσια (500) κιλά γάλα την ημέρα της γαλακτοφόρου περιόδου, χώρια τις γέννες των αρνιών.


3 Όποιος το αμφισβητεί αυτό ας διαβάσει Κλαούζεβιτς, ο οποίος αποφοίτησε από την στρατιωτική ακαδημία του Βερολίνου το 1803, τη χρονιά δηλαδή που το Σούλι χάθηκε.


4 Για μια ιδιαίτερη θέαση του χώρου και του χρόνου βλέπε: http://www.antifono.gr/portal/Προσεγγίσεις/Ισοκράτημα/3069-Έτη-φωτός-away-και-όχι-ago.html


5 Π. Κονδύλης, “Θεωρία του Πολέμου”,1997, Εκδ. Θεμέλιο, σ. 249


6 Η απάντηση, στο τάχα τεράστιο, πλην όμως θεμελιακό, ζήτημα που έθεσε ο Μάρκος Βαφειάδης στον Ζαχαριάδη, για την μη μετατροπή του Αντάρτικου Στρατού σε τακτικού, βρίσκεται στις λίγες αυτές σελίδες του Κονδύλη. Ο Νίκος Ζαχαριάδης είχε για μια ακόμη φορά δίκιο! Στις ίδιες σελίδες βρίσκεται και η απάντηση για την υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής το καλοκαίρι του 1943, ο “Λίβανος” και η “Καζέρτα” ακόμη.


7 Έκφραση του Μακρυγιάννη


8 Τα Ψαρά το 1824 και το Δίστομο το 1944 χάνονται στα μέσα Ιουνίου!!!