 |
| Ο Αρβανίτης Στρατιώτης Γεώργιος Μάνεσης. Λεπτομέρεια από την εικόνα της Δέησης, 15ος αιώνας, Άγ. Γεώργιος των Ελλήνων, Βενετία |
Θεόδωρος Ι. Ζιάκας
Το κεντρικό ζήτημα του βιβλίου είναι ο παράξενος ανθρωπολογικός τύπος των «Στρατιωτών», που παρελαύνουν στη Βενετία του 15ου αιώνα και καταπλήσσουν την Εσπερία με την ακαταμάχητη «ανορθόδοξη» τακτική τους. Ποια είναι η ταυτότητα των παράξενων αυτών πολεμιστών;
Ο Γιώργος Σαλεμής δεν είναι «ιστορικός». Το βιβλίο του δεν είναι βιβλίο ιστορίας, αν και είναι πραγματική ιστορία από την αρχή ως το τέλος. Είναι κάτι παραπάνω από «ιστορία», καθώς βγάζει στο φως άγνωστες ή παρανοημένες πτυχές της συλλογικής μας ταυτότητας.
Ι
Όπως το λέει κι ο υπότιτλος οι «Στρατιώτες» αντιπροσωπεύουν την αμυντική παράδοση των ελληνικών Κοινών.
Ο όρος «Κοινό» παραπέμπει σε μια πολιτειακή συσσωμάτωση κοινοτήτων, κατά το πρότυπο του αρχαίου Δήμου, το ανάλογο του οποίου είναι σήμερα το έθνος-κράτος. Το δίκτυο των Κοινών αποτέλεσε τη διαχρονική βάση της Οικουμενικής κρατικής συγκρότησης του ελληνικού πολιτισμού, από τους ελληνιστικούς χρόνους και εντεύθεν. Επιβίωσε της βυζαντινής κατάρρευσης και γνώρισε μάλιστα μια δεύτερη άνθηση στην εποχή της Οθωμανοκρατίας. Τα Κοινά ήταν αυτόνομα, με θεσμούς που «..ουδέν άλλο ήσαν τότε ειμή τροπολογία τις, των έτι αρχαιοτέρων αυτονόμων αστικών πολιτευμάτων», κατά τον Κων/νο Παπαρρηγόπουλο (1815-1891).
Για τη στρατιωτική ασφάλεια των Κοινών η υπερκείμενη οικουμενική Αρχή, ο Αυτοκράτωρ, τοποθετούσε εντός τους –«προνοίαζε»- επαγγελματίες πολεμιστές. Αυτοί λέγονταν «Στρατιώτες». Το αμυντικό σύστημα της «Πρόνοιας», όπου οι «Στρατιώτες» είχαν καθορισμένα τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις, ως προς το Κοινό και ως προς τον Αυτοκράτορα, ήταν έκγονο του παλιότερου συστήματος των «Θεμάτων». Οι θρυλικοί πολεμιστές των Ακριτικών επών, ήταν οι «θεματικοί» πρόγονοι των «προνοιακών» πολεμιστών. Το σύστημα της «Πρόνοιας» το διατήρησαν και οι Οθωμανοί με τα «Αρματολίκια», όπως είχαν κάνει νωρίτερα οι Φράγκοι και οι Βενετοί στις ελληνικές κτήσεις τους. Για τους πολέμους της με τους Τούρκους η Γαληνοτάτη βασιζόταν στους Ρωμιούς «Στρατιώτες». Οι «Στρατιώτες» του 1494 με τους οποίους ξεκινά το βιβλίο, έχουν μετακληθεί από τη Σινιορία για να αναχαιτίσουν τους Γάλλους εισβολείς στην Ιταλία.
Τα Κοινά καταργήθηκαν το 1833 με ειδικό νόμο της Βαυαροκρατίας, προκειμένου να εγκατασταθεί στη μετα-οθωμανική Ελλάδα το βεστφαλιανό εθνοκρατικό σύστημα. Μαζί τους εκλείπει και η στρατιωτική τους παράδοση, οι οπλαρχηγοί και με τα παλληκάρια της, που έκαναν την Επανάσταση του 1821. Οι άλλοτε «προνοιασμένοι» απορροφώνται από τις τοπικές κοινωνίες ως αγρότες, πλην των ελαχίστων που ενσωματώθηκαν στον εθνικό στρατό ή κυνηγήθηκαν και έγιναν ληστές. Το πόσο βαθιά ήταν τα ριζώματα της αρχέγονης αυτής στρατιωτικής παράδοσης θα φανεί στο έπος της Εθνικής Αντίστασης (1941-1944). Ήταν φυσικά το «κύκνειο άσμα» της. Το κρεμασμένο κεφάλι του Πρωτοκαπετάνιου στο φανοστάτη των Τρικάλων κι ο εν συνεχεία εθνοκτόνος Εμφύλιος, θα υπογραμμίσουν το τέλος.
ΙΙ
Έναντι του ονόματος «Στρατιώτης» επικρατεί (από κάποιο σημείο και πέρα -στις ελάχιστες γραπτές αναφορές που διαθέτουμε) το όνομα «Αρβανίτης». Ότι πρόκειται βέβαια για το ίδιο είδος ανθρώπων δεν γεννάται θέμα. (Ο Γιώργος Σαλεμής έχει βάσιμους λόγους να ετυμολογεί το όνομα «αρβανίτες» από τα «άρβανα»: τους καταυλισμούς τους.)
Ο προνοιασμός με αρβανίτες γίνεται σε συγκεκριμένη περιοχή, στην ηπειρωτική Ελλάδα και στα νησιά Αιγαίου και Ιονίου. Αρβανίτης όμως δεν είναι ο προνοιασμένος Στρατιώτης γενικά, αλλά ο προνοιασμένος Στρατιώτης που προέρχεται από εκείνο τον κακοτράχαλο τόπο - τρόπο που τροφοδοτεί το στρατιωτικό επάγγελμα και τοποθετείται κυρίως στον βορειοηπειρωτικό χώρο, απ’ όπου ως επί το πλείστον στρατολογείται.
Με την κατάρρευση της Οικουμένης-κράτους των Ρωμιών ένα μέρος των «Στρατιωτών» / «Αρβανιτών» εξισλαμίστηκαν. Τους εξισλαμισμένους θα τους χρησιμοποιήσει συστηματικά η Οθωμανική δεσποτεία σαν δύναμη καταστολής των εξεγέρσεων των χριστιανών ομοτέχνων τους. Όλες οι εξεγέρσεις την εποχή της Τουρκοκρατίας κατευθύνονται από χριστιανούς αρβανίτες. Και καταπνίγονται από τουρκαρβανίτες. Εμβληματικές μορφές των δύο τύπων έχουμε στην Επανάσταση του ’21 τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη (1770-1843), αφ’ ενός, και τον «αιγύπτιο» Ιμπραήμ πασά (1789-1848), αφ’ ετέρου.
Το ερώτημα για την ταυτότητα των «Στρατιωτών» μεταπίπτει έτσι σε ερώτημα για την ταυτότητα των «Αρβανιτών». Και επειδή τελικά οι μεν πληθυσμοί των χριστιανών αρβανιτών συναποτέλεσαν το ελληνικό έθνος-κράτος, οι δε εξισλαμισμένοι το αλβανικό (που ίδρυσαν οι Μεγάλες Δυνάμεις το 1913), το ερώτημα θα πάρει περίεργη τροπή: Μήπως τελικά «δεν είναι έλληνες οι αρβανίτες, αλλά αλβανοί;», όπως υποστηρίζουν μερικοί ιστορικοί της μεταμοντέρνας φουρνιάς;
Αλλά με ποιο κριτήριο μπορεί να διαγνωσθεί η εθνική ταυτότητα; Προφανώς το κριτήριο προηγείται. Με λάθος κριτήριο θα λάβεις λάθος απάντηση. Ακόμα κι αν έχεις «πλήρη γνώση» των «ιστορικών δεδομένων».
Καθώς το «όραμα» του μετεπαναστικού μας κράτους ήταν να γίνουμε το «Πρότυπο Βασίλειο» της Εσπερίας στην Ανατολή, επόμενο ήταν να μην παραδεχόμαστε άλλα κριτήρια εθνικού αυτοπροσδιορισμού από τα υφιστάμενα νεωτερικά. Αυτά όμως ήταν όσα και οι Μεγάλες Δυνάμεις: α) Το «γαλλικό-υποκειμενικό» κριτήριο: η «συνείδηση». (Εφόσον πιστεύουμε ότι είμαστε Έλληνες είμαστε κιόλας.) β) Το «γερμανικό-αντικειμενικό» κριτήριο: αίμα και γλώσσα. (Αν υπάρχει φυλετική και γλωσσική συνέχεια ανάμεσα σε μας και στους αρχαίους Έλληνες, τότε και μόνο τότε είμαστε Έλληνες.) γ) Το «αγγλοσαξωνικό» κριτήριο: η κρατική υπηκοότητα. (Το Συλλογικό είναι «Σύμβαση», το δε έθνος «Σύνταγμα». Εξ ού και η σημασία του «συνταγματικού πατριωτισμού» για την αμερικανική εθνική ταυτότητα.) δ) Το «ρωσικό» κριτήριο (των «σλαβόφιλων»): κάθε έθνος ανήκει σε κάποιον πολιτιστικό τύπο. Στην Ευρώπη υπήρξαν ο ελληνορωμαϊκός τύπος, ο γερμανορωμαϊκός και ο σλαβοελληνικός, που είναι και ο «κληρονόμος» του Βυζαντίου. (Εμείς είμαστε ρωμιοί-βυζαντινοί. Άρα νομιμοποιούνται οι Ρώσοι να μας «απελευθερώσουν»!)
Τα κριτήρια αυτά υπήρξαν, φυσικά, ισάριθμες Κλίνες του Προκρούστη. Και δούλεψαν τόσο αποτελεσματικά, επί δύο αιώνες τώρα, που είναι ζήτημα αν έχει μείνει κάτι απ’ αυτό που όντως ήμασταν. Πρώτοι και σθεναρότεροι Προκρούστες ήταν ανέκαθεν τα καλά τα κόμματά μας: αγγλικό, γαλλικό, ρωσικό, γερμανικό, αμερικάνικο. Μόνο ελληνικό κόμμα δεν ευτύχησε να έχει η αλήστου μνήμης νεωτερική κρατική μας οντότητα!
Ο Γιώργος Σαλεμής, αρβανίτης ο ίδιος από το Σχηματάρι, με νωπές τις «ανορθόδοξες» στρατιωτικές μνήμες στον οικογενειακό και τον κοινοτικό του περίγυρο, δεν καλύπτεται από τα προκρούστεια νεωτερικά κριτήρια. Ανα-καλύπτει και εφαρμόζει το παραδοσιακό ελληνικό κριτήριο, που είναι η ανθρωπο-ποιητική παιδεία: Τις ταυτότητες τις φτιάχνει ο Τρόπος που το ανθρώπινο ζώο γίνεται «ζώον πολιτικόν». Δηλαδή κοινωνικό υποκείμενο, φορέας αναπαραγωγής του Τρόπου που του επιτρέπει «να γίνει άνθρωπος».
Το θέμα, λοιπόν, είναι να διαγνωσθεί η ταυτότητα των «Στρατιωτών» / «Αρβανιτών» με το ελληνικό κριτήριο.
ΙΙΙ
Οι «Στρατιώτες» συγκροτούν επαγγελματική κοινότητα. Τούτο δεν είναι βέβαια παράξενο για μια «εταιρική οικονομία» σαν τη βυζαντινή, η οποία αναπαράγεται ακόμα και επί οθωμανικού καθεστώτος.
Οι εταιρικές οικονομικές συσσωματώσεις (τα βυζαντινά «συστήματα») και οι πολιτειακές συσσωματώσεις (τα Κοινά) αποτελούσαν τεμνόμενα λειτουργικά σύνολα. Η ταυτότητα της επαγγελματικής κοινότητας είναι η ταυτότητα της παράδοσής της: της ιδιαίτερης «μαστορικής» ή «τέχνης» που διακονεί. Ουσιαστικά της σχέσης με τα πρότυπα, τις τεχνικές, τα ήθη και τα έθιμα, της επαγγελματικής παράδοσης. Επομένως την ταυτότητα του «Στρατιώτη» θα τη βρούμε στη σχέση του με τα πρότυπα της στρατιωτικής παράδοσης που τον κατασκευάζει ως «επαγγελματία». Και καθώς είναι μια σχέση ιστορική, εγγεγραμμένη στην ευρύτερη δομή των παραδόσεων που συγκροτούν τους τρεις πυλώνες της Οικουμένης-κράτους, το Θυσιαστήριο, τον Θρόνο και τη Σχολή, η στρατιωτική ταυτότητα εγγράφεται ως συνιστώσα α) της ελληνικής ταυτότητας των Κοινών, β) της ρωμαϊκής ταυτότητας της Οικουμένης και γ) της χριστιανικής-εκκλησιαστικής ταυτότητας της Άνω Πόλεως, από την οποία οι της κάτω πόλεως αντλούν τη μεταφυσική τους αναφορά.
Μελετώντας, υπ’ αυτό το πρίσμα, τον τύπο του «Στρατιώτη» - «Αρβανίτη», το βιβλίο αποδελτιώνει βήμα προς βήμα την ταυτότητά του. Εδώ ο αναγνώστης, ο εξοικειωμένος με τα Ομηρικά έπη, σίγουρα θα εκπλαγεί. Θα διαπιστώσει ότι πρόκειται για τον ίδιο ανθρωπολογικό τύπο μ’ αυτόν που περιγράφει ο Όμηρος στην Ιλιάδα.
Ιδού μερικά χαρακτηριστικά της ιλιαδικής ταυτότητας: α) Οι Αχαιοί «Στρατιώτες» είναι «έθνος εταίρων», δηλαδή ισοτίμων. Αν η ισοτιμία παραβιαστεί από τον αρχηγό το άτομο νομιμοποιείται να αποχωρήσει από την συλλογική σύμπραξη. β) Ασέβεια απέναντι στην άδικη εξουσία. γ) Φιλοτιμία: στόχος η δόξα-υστεροφημία επί αρετή-ανδρεία. δ) «Θνητά φρονείν» –όλοι θα πεθάνουμε. Το θέμα είναι να έχουμε έναν ένδοξο-έντιμο θάνατο. ε) Ο εχθρός δεν είναι χειρότερος από μας. στ) Ο φονιάς μπορεί να φάει ψωμί ακόμα και με τον πατέρα του σκοτωμένου εχθρού και να κλάψουν μαζί. ζ) Τέλος η Φιλία υπερβαίνει τη σχέση ατόμου-ομάδας. Είναι πάνω από τη συλλογική ταυτότητα!
Κοντολογίς: Το άτομο και η τιμή του, είναι ο σκοπός της ιλιαδικής ομάδας. Σε αντίθεση με τους Τρώες (τους Σπαρτιάτες, τους Λατίνους, τους Τούρκους ή όποιους άλλους) όπου η ομάδα είναι αυτοσκοπός.
Ό,τι διαφοροποιεί τους ιλιαδικούς Στρατιώτες, από τους μεσαιωνικούς Στρατιώτες, που παρελαύνουν στην πόλη των τεναγών και αύριο θα τσακίσουν τους Γάλλους ιππότες, είναι μόνο η «θρησκεία» και τα «έθιμά» τους. Για ανώτατο «αυθέντη» τους αναγνωρίζουν τον Άγιο Γεώργιο – τον τροπαιοφόρο και μεγαλομάρτυρα Στρατιώτη! Αν θέλουμε, λοιπόν, να ενσωματώσουμε τη θρησκευτική διαφορά θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο του Κ. Ζουράρι, ότι η ταυτότητα των εν λόγω πολεμιστών είναι «ιλιαδορωμέηκη»!
Ο Στρατιώτης-Αρβανίτης, που στη θέση του Σταυρού θα βάλει την Ημισέληνο θα χάσει την ιλιαδορωμέηκη ταυτότητά του. Εδώ η πρόσβαση που μας παρέχει το βιβλίο, ώστε να κατανοήσουμε το φαινόμενο της ταυτοτικής μετάλλαξης, είναι ανεκτίμητη. Κάνει φανερό ότι η ατομική ελευθερία είναι ο βαθύτερος εσωτερικός δεσμός ανάμεσα στην ταυτότητα της κάτω πόλεως, την ιλιαδική-ελληνική του Κοινού και στην χριστιανική ταυτότητα της Άνω Πόλεως! Με τον εξισλαμισμό αυτή η ελευθερία έχει πλέον αναιρεθεί.
Αλλά ξεπέρασα την έκταση που αναλογεί σε έναν Πρόλογο. Ο αναγνώστης θα δει όλα αυτά τα εντυπωσιακά από μόνος του και στις χαρακτηριστικές τους λεπτομέρειες. Και προπαντός τεκμηριωμένα. Κλείνοντας, δράττομαι της ευκαιρίας, να ευχαριστήσω τον συγγραφέα, αφ’ ενός, για την τιμή που μου έκανε να προλογίσω το έργο του και αφ’ ετέρου, για το νέο παράθυρο που άνοιξε στην αυτογνωσία μας.
*Πρόλογος από το βιβλίο του Γιώργου Μ. Σαλεμή Παράξενοι Φτωχοί Στρατιώτες Θαυμαστά στοιχεία της αρβανίτικης στρατιωτικής παράδοσης των ελληνικών κοινών εκδ. Αλφειός.
πηγή: Aντίφωνο
