Του ΜικροΚωνσταντίνου, αρβανίτικο τραγούδι της Κάτω Ιταλίας

Ο Κωνσταντίνος ο μικρός 

τρεις μέρες γαμπρός ήταν 

όταν τον κάλεσε ο βασιλιάς τ' Αναπλιού 

γιατί τον είχε σύντροφο ξεχωριστό 

Του έστειλε το πρώτο γράμμα 

και το ’ριξε στην τσέπη του 

του 'στειλε το δεύτερο γράμμα 

και το ’ριξε στην τσέπη του 

του 'στειλε το τρίτο 

και δεν μπορούσε να πει όχι.

Εννιά χρόνια και εννιά μέρες 

έπρεπε να περιμένει η ομορφούλα.

Καθώς πέρασαν εννιά χρόνια κι εννιά μέρες 

με σκουφιά και μαντήλια 

πιάσανε ένα χελιδονάκι 

μια κορδελίτσα του έδεσαν στον ώμο 

και το έστειλαν στον Κωνσταντίνο 

Πέρασαν τα χρόνια και οι μέρες 

πάει η όμορφη στην εκκλησία 

Ο Κωνσταντής καβαλίκεψε τ' άλογο 

τ' άλογο το γρήγορο 

και ξεπεζεύει στην πόρτα της εκκλησίας

 όπου ακόμα φαίνονται τα χνάρια.

Δένει τ' άλογο και μέσα μπαίνει 

βλέπει την όμορφη να κλαίει. 

"Ω εσείς συμπέθεροι, ω εσείς ευγενείς

 αυτό το παλικάρι ήταν το πρώτο μου στεφάνι" 

Ο Κωνσταντίνος τη νύφη παίρνει 

και από τη μεγάλη πόρτα βγήκε.

Από τα πιο διαδεδομένα δημοτικά τραγούδια 

των Ελληνο-Αρβανίτικων κοινοτήτων της 

Καλαβρίας και Σικελίας, σε ρυθμό τετράσημο. 

Το θέμα του ιδιαίτερα γνωστό και στην 

υπόλοιπη Ελλάδα, ανήκει στον Ακριτικό Κύκλο

Τραγούδι: 

ο Ουνίτης παπάς Σωτήρ Φεράρα 

(48 χρ)

Πιάνα, Σικελία

Αύγουστος 1981

Έρευνα: Λάμπρος Λιάβας-Νίκος Διονυσόπουλος

Από τη συλλογή του

Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος

"Η ελληνική μουσική παράδοση της Κάτω Ιταλίας"

1983

Ω ε μπούκουρα Μορέ, αρβανίτικο νοσταλγικό τραγούδι για τον Μοριά

«Ω! ε μπούκουρα Μορέ»                                                                         «Ωραίε μου Μοριά»

Ω! ε μπούκουρα Μορέ                                                                           Αχ ωραίε μου Μοριά

τσς κουρ τε λιας                                                                                     απ’ τότε που σ’ άφησα

με νουκ τε πασς                                                                                     δεν σε ξανάδα πια.

Άτιε καμ ου ζώτιν τάν                                                                          Εκεί έχω τον πατέρα μου,

άτιε καμ ου ζώνιε μέμεν                                                                      εκεί έχω τη μητέρα μου,

άτιε καμ εδέ τιμ βλα                                                                             μα και τον αδερφό μου,

γκυθ μπουλιούαρ μπε νε δε.                                                               όλους στη γη θαμμένους.

Ω! ε μπούκουρα Μορέ.                                                                         Αχ ωραίε μου Μοριά!

Έρευνα: Λάμπρος Λιάβας-Νίκος Διονυσόπουλος

Από τη συλλογή του

Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος

"Η ελληνική μουσική παράδοση της Κάτω Ιταλίας"

1983

Αρβανίτικος Ύμνος στην Οδηγήτρια

Παρεκκλησιαστικό τραγούδι στην αρβανίτικη διάλεκτο, σε

ρυθμό τετράσημο, που ψάλλεται συνήθως, μετά το τέλος

της λειτουργίας. Είναι αφιερωμένο στην Παναγία την

Οδηγήτρια (προστάτιδα των ελληνο-αρβανίτικων

κοινοτήτων της Σικελίας).

Ψάλλει η Κοντσετίνα Κούτσια (32 χρ.)

Πιάνα Σικελίας 1981

Έρευνα: Λάμπρος Λιάβας-Νίκος Διονυσόπουλος

Από τη συλλογή του

Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος

"Η ελληνική μουσική παράδοση της Κάτω Ιταλίας"

1983

Σ' εσένα Παρθένα Οδηγήτρια

ασπίδα της χώρας μας

δεν κουραζόμαστε να σου λέμε:

διαφύλαξε την Πίστη μας, ω Μαρία!

Αυτή την Πίστη που βρήκαμε

από τους τιμημένους παππούδες μας

που σαν παλληκάρια και Χριστιανοί

πολέμησαν ενάντια στον μαύρο Τούρκο.

Έλα Μητέρα και Βασίλισσα,

έλα Κυρά και Αγία Παναγία

δείξε σ' εμάς τους Χριστιανούς

και Αρβανίτες το έλεός σου.

Τι θα τραγούδαγε σήμερα ένας Stradioto των "κτήσεων" της Βενετίας;

Τι θα τραγούδαγε σήμερα, εαρινή ισημερία του 2018, ημέρα της Ποίησης, πέντε αιώνες μετά, ένας Στρατιώτης της Βενετιάς -ας πούμε, ο Τζάνε Κορωναίος- σε μια Κατερίνα που υφαίνει όμορφα "υφαντά"; 

Τι θα τραγούδαγε, καθώς ζυγώνει το Πάσχα -φέτος πέφτει νωρίς όπως και τότε, που μισέψαν από το Ναύπλιο, 26  Μαΐου 1482; 

Δεν αποκλείεται να παράφραζε, ως εξής, το γνωστό υπέροχο τραγούδι  της Αρβανιτιάς "ο αργαλειός της Κατερίνας", παίρνοντας στοιχεία από διαφορετικές ερμηνείες. Κάτι τέτοιο ήταν μέσα στις συνήθειές τους, στα αντέτια τους και στις πρακτικές τους.

Αυτό, άλλωστε, κάνουμε κι εμείς καθώς προσπαθούμε ν' ανασυστήσουμε τον κόσμο τους.

Όσο καλά κι αν ξέρουμε την Ιστορία και όσο καλά και να την μάθουμε, πάντα θα μας διαφεύγει "κάτι". 

Αυτό το "κάτι", υποχρεωτικά, το συμπληρώνουμε με "κάτι" από τα δικά μας. Ανάλογα, βέβαια, με το τι διαθέτει ο καθένας... Κι αφήστε να λέει ο Νίκος Δήμου... Η Ιστορία δεν είναι φυλακή, αλλά σχολείο Ελευθερίας... Για μας τους Έλληνες, τουλάχιστον! 

Ελευθερώστε, λοιπόν, τη σκέψη σας και τη φαντασία σας και φτιάξτε τους ήρωές σας, όπως τους θέλετε, ακούγοντας και βλέποντας τα μνημεία του Μεγάλου Ελληνικού Πολιτισμού!

Όσο για την Ιστορία, όλο και κάποιος σπουδαίος ερευνητής/ρια βρίσκεται για να γεμίσει τα "φυσεκλίκια" μας με φρέσκο "υλικό", πέντε και πλέον αιώνων!!!  

Αργαλία ε Κατερίνες*

Ρέκε στρέκε, μόι Κατερίν,

ρέκε-στρέκε αργαλίν

τυ μαρσώβε γκιτονίν.

Τε γιεσς νιέ ζωγκ ι ρίμτε,

τε τε ρίει νε σάιτε.

Τε γιεσς νιέ ζωγκ ι μπάρδ

τε τε ρίει νε μιτάρ.

Τε γιεσς νιέ ζωγκ ι κούκιε,

τε τε ρίει νε σεντούκι

στο σεντούκι με τα γράμματα

τα βιβλία και τα άρματα

στα φλάμπουρα και στα κοντάρια

στα σπαθιά και τα σκουτάρια

στ' άλογά τους τα λιντζέρα

απ΄ το Ναύπλιο πιο πέρα,

«Ρέκε στρέκ σαΐτενε

τρε μασούρε ντίτενε»**

Στις ενέδρες, τις χωσιές

πέρα στις Δαλματικές ακτές,

στη Μεθώνη, στην Κορώνη

στο υφάδι, στο στημόνι.

Τε τε ρίει νε σαΐτε

ντο τε γιεσς νιε ζωγκ ι ρίμπτε

Στης Αμμόχωστου τα τείχη

στου Κοριολανού τα ίχνη

στις ακτές της Ιωνίας

στα νερά της Βενετίας

μες στης Κάντιας τα λιμάνια

στης Συγκλήτου τα φιρμάνια

και στων Δόγηδων το νου

του αλλοτινού καιρού

Ντο τε γιεσς νιέ ζωγκ ι μπάρδα

στα κανόνια, στη μπομπάρδα

τε τε ρίει νε μιτάρ

στο σπαθί το scimitar

στις κλωστές και τη σαΐτα

και στης Κέρκυρας τη citta***

«Τρε μασούρε στίβε σόντε

δε τε τρε τ' ου λίδεν κόμπε»****

******************************************

"Υλικό" για την πιο πάνω "αναπαράσταση" αποτέλεσε η εκδοχή του Θανάση Μωραΐτη, από τον γνωστό δίσκο του με τ' Αρβανίτικα τραγούδια και η εκδοχή που μας παρουσιάζει ο Τάσος Βλάχος από τις Λίμνες  της Αργολίδας.

_________________________________________________________

* Οι ελληνικοί στίχοι από τον δίσκο του Θανάση Μωραΐτη: 

Ο αργαλειός της Κατερίνας

Πέρα-δώθε μόι Κατερίνα

πέρα δώθε ο αργαλιός

ξετρέλανες τη γειτονιά.

Να ήμουν ένα πουλί γαλάζιο,

να καθίσω στις σαΐτες σου.

Να ήμουν ένα πουλάκι άσπρο

να καθίσω στα μιτάρια σου.

Να ήμουν ένα πουλάκι κόκκινο

να καθίσω στο σεντούκι σου.

** «Ρέκε στρέκ η σαΐτα/ τρία μασούρια την ημέρα». Τρία μασούρια την ημέρα δεν ήταν πολλά. Προφανώς, στο τραγούδι, δεν ήταν έπαινος αλλά "πείραγμα".

***  citta=πόλη (βεν)

**** «Τρία μασούρια έριξες απόψε/ και τα τρία με δέσανε κόμπο»

Ο Γιώργος Καραμπελιάς στην παρουσίαση των «Παράξενων Φτωχών Στρατιωτιών» στην Αθήνα

Ο Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής στην παρουσίαση των «Παράξενων Φτωχών Στρατιωτιών» στην Αθήνα

Στο Ναύπλιο, 26 Μαΐου 1482, ανήμερα του Αγίου Πνεύματος

Ναύπλιο (1571, S. Pinargenti).

Διακρίνεται η τάφρος που το χώριζε από το βουνό στο οποίο οικοδομήθηκε τον 17ο αιώνα το Παλαμήδι. Στον μυχό του κόλπου του Ναυπλίου (Colfo di Napoli) σημειώνεται σαφώς το χωριό των Αρβανιτών, η στρατιωτική τους εγκατάσταση δηλαδή. Αυτό σημαίνει πως η Αρβανιτιά του Ναυπλίου ονομάστηκε έτσι από την εγκατάσταση εκείνη και όχι από την καταβαράθρωση των Τουρκαρβανιτών το 1779.

Η αναχώρηση των Αρβανιτών Στρατιωτών από το Ναύπλιο για τη Βενετία

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Πρόκειται για τις τέσσερις τελευταίες σελίδες του Α' Μέρους των Παράξενων Φτωχών Στρατιωτών, για το "κλείσιμο" του θέματος που άνοιξε με την άφιξη των Στρατιωτών στο Λίντο της Βενετίας. 

Καθώς βαδίζουμε για το Πάσχα ευκαιρία είναι να πούμε το "μυστικό" των σελίδων αυτών. 

Η πληροφορίες για τη σκηνή της αναχώρησης μας έρχονται από τον Κων/νο Σάθα. Μαζί και η ημερομηνία με την διευκρίνιση ότι είναι "ανήμερα το Πάσχα".

Όταν έγραφα το βιβλίο παρατήρησα ότι Πάσχα δεν υπάρχει ποτέ 26 Μαΐου, πόσω μάλλον με το Παλιό Ημερολόγιο που είναι 13 ημέρες νωρίτερα. Σκέφτηκα ότι πρέπει να είναι μέρα γιορτινή και όχι καθημερινή για να προκύψει αυτή η σύγχυση στον Σάθα.

Συμβουλεύτηκα έναν φίλο μου μοναχό με την κατάλληλη μόρφωση επί του θέματος. Του ανέλυσα τη θεωρία μου. Πράγματι, εκείνος επιβεβαίωσε ότι, το Πάσχα εκείνη τη χρονιά έπεφτε νωρίς και η εν λόγω ημερομηνία αφορά την Πεντηκοστή, ήτοι τη γιορτή του Αγίου Πνεύματος.

Διόρθωσα, λοιπόν, τον Σάθα κι έβαλα την ημερομηνία και τη γιορτή τίτλο για να φαίνεται. Δεν έβαλα όμως κάποια σημείωση σχετική που να εξηγεί όλα τούτα.

Ο λόγος ήταν ο εξής. Οι παλιοί μαστόροι, λέει, "έκρυβαν" σκόπιμα κάποια λάθη στα έργα τους πέρα απ' τα όποια άλλα. Ότι, (α) είναι ύβρις προς το Θεό να προσπαθείς να φτιάξεις κάτι τόσο τέλειο ώστε να μην έχει λάθη (β) το κρυμμένο λάθος είναι κι ένας τρόπος παγίδευσης του στείρου αντιγραφέα, του μη δημιουργικού μιμητή. Ο καινούργιος μάστορας, δηλαδή, για να γίνει όντως μάστορας πρέπει να είναι σε θέση να διορθώσει τον παλιό μάστορα!  

Τα πορτρέτα της Μάντουας και οι Παράξενοι Φτωχοί Στρατιώτες

Δυο ιστορίσεις Στρατιωτών στο παλάτι των Σφόρτσα και Γκονζάγκα

Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής

Η Μάντουα, ή Μάντοβα, είναι πόλη της Λομβαρδίας. Βρίσκεται στη μέση περίπου της διαδρομής από το Μιλάνο στη Βενετία και στις όχθες τριών τεχνιτών λιμνών που φτιάχτηκαν τον 12ο αιώνα, σε καιρούς βυζαντινούς, αξιοποιώντας τα ύδατα του ποταμού Μίτσιο, ο οποίος πηγάζει από τη φυσική και ξακουστή λίμνη Γκάρντα και σμίγει με τον φημισμένο Πάδο, λίγο πριν τις ακτές της Αδριατικής.

Κυβερνήτες της Μάντουας επί τετρακόσια χρόνια ήταν οι άνδρες του οίκου των Γκονζάγκα. Πιο σημαντικός απ' όλους ο Φραγκίσκος Β'. Γεννήθηκε 10 Αυγούστου 1466 και πέθανε από την "γαλλική ασθένεια", τη σύφιλη, το 1519 στις 29 Μαρτίου. Κυβέρνησε τη Μάντουα από το 1484 μέχρι τον θάνατό του, επί τριάντα πέντε χρόνια. Στις περιόδους της απουσίας του στον πόλεμο αλλά και της πολύμηνης αιχμαλωσίας του από τους Βενετούς, την πόλη κυβερνούσε η γυναίκα του, Ισαβέλλα ντ' Έστε.

Η Ισαβέλλα ντ' Έστε ήταν αδελφή της Βεατρίκης. Επίσημης και νόμιμης γυναίκας του "Μόρο", του "Σαρακινού", που τότε κυβερνούσε το Μιλάνο. Ο Λουδοβίκος (1452-1508), της γενιάς  των Σφόρτσα, είχε πάρει το παρατσούκλι "Μόρος" επειδή ήταν σκουρόχρωμος, σαν Σαρακινός. Καλός φίλος, προστάτης και θαυμαστής του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο οποίος υπηρέτησε επί σειρά ετών στην Αυλή του.

Ο Φραγκίσκος Β', είναι σημαντικός όχι γιατί υπήρξε σύγγαμβρος, μπατζανάκης δηλ., του Σφόρτσα και εραστής της Λουκρητίας Βοργία, αλλά γιατί συνδέεται με όλους τους πολέμους της εποχής εκείνης στην Ιταλική χερσόνησο, καθώς επίσης και με την καλλιτεχνική ακμή της πόλης του, ως προστάτης των τεχνών, αν και η δουλειά του ήταν ο πόλεμος και ο ίδιος υπήρξε ικανότατος διοικητής και πολεμιστής. Εμείς τον συναντάμε στο δρόμο μας καθώς μελετάμε την ιστορία των Παράξενων Φτωχών Στρατιωτών και συγκεκριμένα τον Μερκούριο Μπούα, του οποίου υπήρξε συμμαχητής και φίλος. 

Εκεί κοντά στην Μάντουα, προ το Μιλάνο καμιά τριανταριά χιλιόμετρα, ήταν και είναι μέχρι σήμερα, το Σαν Μαρτίνο Γκουσνάγκο. Στο σημείο στο οποίο σήμερα υπάρχει το Παλάτσο Παστόρε (19ος αιώνας), τότε, βρισκόταν ένα άλλο παλάτσο όπου συναντιόνταν οι οικογένειες των Σφόρτσα και των Γκονζάγκα. 

Σε ένα γράμμα της Βεατρίκης Σφόρτσα στην Ισαβέλλα Γκονζάγκα (τέλη του 1496), το οποίο παραθέτει ο Ντιμίτρι Μερεσκόφσκυ στο ιστορικό του μυθιστόρημα Λεονάρντο ντα Βίντσι (εκδ. Καραβία-1955), γίνεται αναφορά στις ευχάριστες αυτές συναντήσεις: 

«Θυμάστε, μικρή μου αδελφή, πώς καλπάζαμε μαζί; Και την ντονζέλλα Πενθεσίλεια πού' πέσε σ' ένα χαντάκι και παρά λίγο να μείνει στον τόπο; Και το κυνήγι του αγριόχοιρου  στο Κουσνάγκο; Και το παιχνίδι της μπάλας; Το ψάρεμα;... Τι ευτυχισμένη εποχή που ήταν τότε!» 

Λίγο πιο κάτω, ο ίδιος συγγραφέας, αναφέρει ότι, στη Βεατρίκη άρεσε το ψάρεμα στο Γκουσνάγκο και μια φορά που η ψαριά ήταν καλή, « στην όχθη της μεγάλης λίμνης του Κουσνάγκο, στο αγαπημένο της κτήμα», ανασήκωσε τα μανίκια και ξαναρίχνε τα ψάρια στο νερό «γελώντας και θαυμάζοντας τη χαρά των ελευθερωμένων αιχμαλώτων και το φευγαλέο λαμπύρισμα των λεπιών τους στο διάφανο νερό».

Εκεί, λοιπόν, στο κτήμα το Σαν Μαρτίνο Γκουσνάγκο, εκείνες ακριβώς τις χρονιές στο τέλος του Κουατροτσέντο, φιλοτεχνούνται μια σειρά πορτρέτα, 45cm Χ 45cm, τέμπερα σε ξύλο, από άγνωστο καλλιτέχνη της Λομβαρδικής σχολής. 

Λαμβάνουν θέση σε μια αίθουσα από τις πολλές του παλάτσο, ψηλά, ένα γύρω στην οροφή. 

Ο ακριβής αριθμός τους είναι άγνωστος. Σώθηκαν καμιά σαρανταριά, όταν στις αρχές του 20ου αιώνα (1905) εμφανίστηκαν στην αγορά. Προφανώς, με την κατεδάφιση του παλαιού παλατιού και την οικοδόμηση του Παλάτσο Παστόρε, παρέμειναν σε κάποια αποθήκη μέχρι να αποφασίσει ο κάτοχος να τα εκποιήσει. 

Σήμερα είναι γνωστά ως "πορτρέτα της Μάντουας" και βρίσκονται διάσπαρτα σε μουσεία, γκαλερί, και ιδιωτικές συλλογές. Τα είκοσι απ' αυτά βρίσκονται στο Λονδίνο και στις ΗΠΑ. 

Στην ημετέρα μετριότητα παραμένει άγνωστη η καλλιτεχνική αξία των Πορτρέτων, όπως και οι ταυτότητες των προσώπων που εικονίζονται. Η δουλειά αυτή ξεπερνάει το δικό μου ερευνητικό πεδίο και την παρούσα ιστορική παρουσίαση. Περιμένει και ελπίζει τη συμβολή των ιστορικών της τέχνης και των καλλιτεχνών. 
Από τη δουλειά αυτή, όταν και όποτε προκύψει, θα μπορέσουμε ίσως να υπολογίσουμε και τις ταυτότητες των  δύο Στρατιωτών που εικονίζονται στα διασωθέντα πορτρέτα. 
Ότι πρόκειται για Στρατιώτες είναι αδιαμφισβήτητο. Και τα στοιχεία που το τεκμηριώνουν είναι: α) τα καλύμματα της κεφαλής, ήτοι το ψηλό καπέλο και ο εσωτερικός κεφαλόδεσμος και β) οι χειρίδες, τα μανίκια που κρέμονται από τους ώμους. Αν και η ενδυμασία τους είναι η επίσημη και όχι η πολεμική τους εξάρτυση, διατηρεί, προς το πολυτελές, τα δύο πιο βασικά χαρακτηριστικά της και ιδιαίτερα το καπέλο που παραμένει διακριτικό των Στρατιωτών για δύο και πλέον αιώνες ενώ θα λάβει τη θέση του, ως μέρος της ανδρικής ενδυμασίας, μόλις στις αρχές του 18ου αιώνα.

Ποιοι είναι αυτοί οι Παράξενοι Φτωχοί Στρατιώτες, οι οποίοι τόσο νωρίς, μόλις λίγα χρόνια μετά την εμφάνισή τους στην ιταλική χερσόνησο, ανυψώνονται ως το σημείο εκείνο ώστε να απαθανατίζονται και να λαμβάνουν θέση στο παλάτι και στις καθημερινές στιγμές των δύο εκ των σημαντικοτέρων οικογενειών της εποχής; 

Ποια είναι τα κατορθώματά τους και οι ανδραγαθίες τους ώστε να σπάνε τις "σιδερένιες" προκαταλήψεις της εξ αίματος αριστοκρατίας της εποχής εκείνης και να γίνονται ισότιμοι με βασιλείς, δούκες, καρδιναλίους και μαρκησίους; 

Προφίλ και μπούστος Στρατιώτη. Μεταξύ 1477-1491. Μάντουα της Ιταλίας. Άγνωστου ζωγράφου. Σήμερα βρίσκεται στο Λονδίνο http://collections.vam.ac.uk/

Προφίλ και μπούστος Στρατιώτη. Μεταξύ 1477-1491. Μάντουα της Ιταλίας. Άγνωστου ζωγράφου. Σήμερα βρίσκεται στο Λονδίνο http://collections.vam.ac.uk/